Αινιγματική μορφή της αρχαίας μας μυθολογίας, σύμβολο του έρωτα και της ομορφιάς, έμπνευση για ζωγράφους και ποιητές εδώ και 3000 χρόνια, η Ελένη της Σπάρτης γεννήθηκε με την «κατάρα» μιας σπάνιας καταγωγής.
Η δρ Αλεξάνδρα Ροζοκόκκη, ερευνήτρια στην Ακαδημία Αθηνών, μας ξεναγεί στον συναρπαστικό βίο της «Ωραίας Ελένης», από αιτία ενός καταστροφικού πολέμου μέχρι θεά που λατρεύτηκε ακόμη και στην Αίγυπτο.
Είναι γνωστό ότι οι περισσότεροι ελληνικοί μύθοι, που διδαχθήκαμε στα σχολεία μας, διαφέρουν κατά πολύ από την ιστορική τους διάσταση. Αυτό μας διδάσκει η αρχαιολογία, φέρνοντας διαρκώς στο φως νέα στοιχεία, αλλά και οι μελετητές των αρχαίων κειμένων, που αποκαλύπτουν συνεχώς νέες λεπτομέρειες και πτυχές της μυθολογικής μας κληρονομιάς. Η δρ Αλεξάνδρα Ροζοκόκκη ανήκει σε αυτήν τη δεύτερη κατηγορία.
Με αφορμή τη μελέτη του έργου του Στησιχόρου, η ερευνήτρια «ξεσκόνισε» οποιαδήποτε αναφορά υπάρχει σε αρχαίο κείμενο ή έργο τέχνης, σχετικά με την «Ωραία Ελένη», προτού παρουσιάσει στο κυπριακό κοινό τη διάλεξη «Η Ελένη της Σπάρτης: η σπουδαιότητα της καταγωγής και η ανίχνευση της υπόστασής της», σε μία συνδιοργάνωση της Πρεσβείας της Ελλάδας στην Κύπρο με την Ερευνητική Μονάδα Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Κύπρου. Η ηρωίδα του Ομήρου ήταν κατ’ αρχήν προϊόν μυθοπλασίας ή υπαρκτό πρόσωπο; Σύμφωνα με τη δρα Ροζοκόκκη, η Ελένη και οι αδελφοί της οι Διόσκουροι ήταν ιστορικά πρόσωπα, στα οποία «αποδόθηκε θεϊκή καταγωγή, για σκοπούς πολιτικούς». Όπως εξηγεί, ο πατέρας τους, ο βασιλιάς Τυνδάρεως της Σπάρτης, για να εδραιώσει την εξουσία του στην πόλη, είχε την ιδέα να αποδώσει την πατρότητα των δίδυμων γιων του, Κάστορα και Πολυδεύκη, και της ομορφότερης από τις κόρες του, της Ελένης, στον πατέρα των θεών, Δία. Έτσι προκύπτουν, λοιπόν, οι Διόσκουροι και η Διογέννητη Ελένη. «Ο Δίας είναι εξουσία. Όποιος λοιπόν έχει την Ελένη, δικαιούται να έχει εξουσία, να κυβερνά τους ανθρώπους», εξηγεί η ερευνήτρια. Ακριβώς αυτή η νομιμοποίηση της εξουσίας στο πρόσωπο της Ελένης, ήταν όμως και η «κατάρα» που θα σημάδευε τη Σπαρτιάτισσα βασιλοπούλα σε όλη τη ζωή της...
Η πρώτη αρπαγή από το Θησέα
«Η Ελένη ήταν κάτι το ακριβό. Πολλοί την ήθελαν, πολλοί τη ζήτησαν. Αυτό που ελάχιστοι γνωρίζουν είναι ότι πριν την αρπαγή από τον Πάρι, είχε προηγηθεί μία ακόμη αρπαγή της», τονίζει η ακαδημαϊκός. «Ο Θησέας άρπαξε την Ελένη πολύ πριν τον Πάρι, όταν η κόρη του βασιλιά ήταν ακόμη παιδούλα, και τη μετέφερε στις Αφίδνες. Οι Διόσκουροι, όπως ήταν φυσικό, αναζήτησαν την αδελφή τους και έφθασαν στην Αθήνα σε καιρό που ο Θησέας έλειπε από την πόλη. Εκεί τα δύο αδέλφια έκαναν την Ακρόπολη ανάστατη, βρήκαν την Ελένη, εγκατέστησαν άλλο βασιλιά, και, το πιο σημαντικό, έσυραν τη μητέρα του Θησέα, την Έθρα, δούλη στη Σπάρτη», μας εξιστορεί η δρ Ροζοκόκκη. «Όλο αυτό εικονίζεται σε μία περίφημη λάρνακα του Κυψέλου, μέσα του 6ου αι. π.Χ., η οποία είχε βρεθεί στην Ολυμπία, και ο Παυσανίας περιγράφει όλες τις σκηνές: την Έθρα πεσμένη στο έδαφος και την Ελένη να πατάει με τα πόδια πάνω στο κεφάλι της, ενώ ένας από τους Διοσκούρους τραβάει την Έθρα δούλη έξω από την Αθήνα. Έχει βρεθεί επίσης ένα επίγραμμα σε κορινθιακή γραφή και βουστροφηδόν, η οποία αναφέρει την ίδια ιστορία. Και ο Όμηρος, όμως, γράφει ότι ανάμεσα στις γυναίκες που πήρε μαζί της η Ελένη στην Τροία, ήταν και η Έθρα», τεκμηριώνει η κ. Ροζοκόκκη.
Από το Στησίχορο στο Σεφέρη
ΤΙ ΓΙΝΕΤΑΙ, όμως, με το ζήτημα της ηθικής της Ελένης; Σίγουρα η ιστορία μίας ωραίας γυναίκας που παρατάει τον άντρα της και το σκάει με έναν άλλο, δεν ήταν ούτε συνηθισμένο, ούτε κοινωνικά αποδεκτό εκείνες τις εποχές! Όπως μας εξηγεί η δρ Ροζοκόκκη, «το να ακολουθήσει η Ελένη τον Πάρι, την εμφανίζει ως μία γυναίκα όχι καλή, άπιστη. Αυτήν την εικόνα προσπαθούσαν να καλλιεργήσουν οι Ίωνες και οι Αττικοί. Οι Δωριείς, όμως, κάτι τέτοιο δεν το δέχονταν, γιατί την Ελένη τη λάτρευαν ως θεά. Αναπτύσσουν λοιπόν μία ιστορία, ότι η Ελένη υπάκουσε στη βούληση του πατέρα της του Δία, να αποτελέσει την αιτία ενός πολέμου που ήθελε να κάνει ο Δίας για να ελαφρώσει τη Γη από τους πολλούς ανθρώπους». Η Ελένη εμφανίζεται υποχείριο στα χέρια των θεών, και στο τέλος γι' αυτό θεώνεται, επειδή υπάκουσε τους θεούς. Ωστόσο, η «άλλη άποψη», αυτή της «άπιστης», κάνει την εμφάνισή της στον Όμηρο, διά στόματος της ίδιας της Ελένης, σε μία στιχομυθία με την Αφροδίτη, η οποία προσπαθεί να την πάρει στην κρεβατοκάμαρα του Πάρι χωρίς εκείνη να θέλει. «Ο ποιητής περνάει έτσι μέσα από το στόμα της Ελένης όσα θα μπορούσαν οι άλλοι να της καταλογίσουν. Μιλάει η ίδια έτσι για τον εαυτό της, γιατί κανείς στην Τροία ή κάπου αλλού δεν θα τολμούσε να μιλήσει έτσι γι' αυτήν. Έρχονται, βέβαια, οι μεταγενέστεροι ποιητές, και λένε με τον ορθολογισμό ότι η Ελένη ήταν κακό παράδειγμα για τις γυναίκες γιατί δεν ήταν καλή σύζυγος. Αυτό πάντα στις μη δωρικές περιοχές, γιατί οι Δωριείς εξακολουθούν να λένε ότι ήταν και παραήταν! Έτσι λοιπόν έρχεται μετά ένα ποίημα του Στησιχόρου, το οποίο λέει ότι η Ελένη δεν πήγε ποτέ στην Τροία, αλλά πήγε μόνο το είδωλό της. Αυτό το μεταφέρει ο Ευριπίδης στην "Ελένη" κι εκεί πάνω βασίζεται μετά ο Σεφέρης για το περίφημο ποίημά του... «Για ένα πουκάμισο αδειανό, για μιαν Ελένη».
Θεά στην Αίγυπτο και την... Ινδία!
«Η ΕΛΕΝΗ κάποια στιγμή μεταγενέστερα, γίνεται θεά, και σαν θεά, φέρει ορισμένες δικαιοδοσίες. Δουλειά δική μου είναι να δω από πού έρχονται αυτές οι δικαιοδοσίες, πού ανάγονται, σε ποια αρχέτυπα. Ένα από αυτά τα αρχέτυπα φθάνει μέχρι την ινδική μυθολογία», τονίζει η δρ Ροζοκόκκη, αφήνοντάς μας έκπληκτους με την αρχετυπική σύνδεση των δύο πολιτισμών. «Στην ινδική μυθολογία, έχουμε τους Άσβιν, δύο δίδυμους θεούς, θεούς του φωτός, νέους, ωραίους, καλούς και ευγενικούς με τους ανθρώπους. Οι δίδυμοι Άσβιν έχουν, σύμφωνα με αρκετούς ινδικούς μύθους, μία αδελφή ή φίλη τους έστω, τη Θεά της Αυγής. Είναι μία κοπέλα όμορφη, χαμογελαστή, ερωτική, θεότητα του φωτός. Ένα κοινό σημείο είναι λοιπόν ότι η Ελένη έχει να κάνει και με το φως, με τη Σελήνη. Και οι δύο θεότητες εμφανίζονται όμορφες, χαριτωμένες και εκπέμπουν ερωτισμό, ενώ, επιπλέον, διακρίνουμε το πρότυπο της τριάδας: δίδυμοι Άσβιν - Θεά της Αυγής, Διόσκουροι και Ελένη». Η δρ Ροζοκόκκη τονίζει, ωστόσο, ότι εντόπισε τις περισσότερες ομοιότητες της Ελένης με τη φοινικική Αστάρτη ή την ασσυριακή Ιστάρ. Θεές της βλάστησης, της χλωρίδας και της πανίδας, των θαλασσινών, πολεμική θεά, ενώ έχει συνδεθεί και με τον έρωτα. «Εδώ στον ελλαδικό χώρο έγινε γνωστή ως Ουρανία Αφροδίτη. Δεν έχει να κάνει με τη θεά του έρωτα που είχαμε δει στον Όμηρο. Η Ουρανία "ξεσήκωσε", λοιπόν, όλες αυτές τις ιδιότητες της μεγάλης ανατολικής θεάς. Σχετίστηκε με τη βλάστηση και τα κορίτσια. Σύμφωνα με τα αρχαιολογικά δεδομένα, οι πρώτοι που λάτρεψαν την Ουρανία, ήταν οι Αχαιοί της Κύπρου. Είναι γνωστό στην Πάφο το Ιερό της Ουρανίας Αφροδίτης. Άλλωστε η Κύπρος είναι πολύ κοντά με τις περιοχές όπου λάτρευαν την Αστάρτη και την Ιστάρ. Απ' εδώ, η λατρεία της πέρασε μετά στον ελλαδικό χώρο. Η Ελένη, λοιπόν, συνδέθηκε στενά με την Ουρανία Αφροδίτη. Έχουμε και πάλι την ταύτιση με τη Σελήνη». Η λατρεία της Ωραίας Ελένης, θεάς πλέον, δε σταματά όμως σε αυτά τα γεωγραφικά όρια! «Η Ελένη λατρεύτηκε και στην Αίγυπτο. Ο Ηρόδοτος γράφει ότι υπήρχε Ιερό της Ελένης στη Μέμφιδα της Αιγύπτου, το οποίο αναφέρει ως το «Ιερό της Ξένης Αφροδίτης». Έτσι ονόμαζαν οι Αιγύπτιοι την Ελένη: «Ξένη Αφροδίτη», γεγονός που μας δείχνει και πάλι την ταύτιση των δύο θεοτήτων. Σύμφωνα και με τον Ηρόδοτο και με το Στράβωνα, στο εν λόγω Ιερό στη Μέμφιδα, λατρεύονταν η Ξένη Αφροδίτη και η Σελήνη.
Της Πόλας Τσώνη.
Αναδημοσίευση από: www.sigmalive.com
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου